کوروش از نامآورترین شاهان تاریخ ایران و بنیانگذار سلسله هخامنشی را به القاب مختلف خواندهاند: کوروش کبیر، پدر پارسیها، برگزیده مردوک کهنترین خدای بابل، فرستاده یهوه، فاتح بزرگ.
او خود در منشور گلیاش
نوشته است: منام کوروش، شاه جهان، شاه بزرگ، شاه توانمند، شاه چهار گوشه جهان.
این منشور میگوید: کوروش به دادگری و راستی، شبانی کرد. مردوک، سرور بزرگ که
پرونده مردمانش است، به کارهای نیک او و دل راستینش به شادی مینگریست.
طبق گزارشهای
تاریخی، کوروش به مدت سی سال از سال ۵۵۹ تا ۵۲۹ پیش از میلاد، بر ایران فرمانروایی
کرد و مرزهای تحت امرش را بیش از هر حاکم دیگری گسترش داد.
جزئیاتی از زندگی کوروش تا پیش از پادشاهیاش در دست نیست. مورخان یونانی افسانهای نقل میکنند که بر اساس آن پدربزرگ مادری او آستیاگ خواب میبیند که کوروش، بزرگ میشود و علیه او قیام میکند و تاج و تخت را از او میگیرد.
طبق این روایت یونانی، آستیاگ از بیم واقعیتپیداکردن این خواب، دستور قتل نوهاش کوروش را میدهد. اما مامور قتل کوروش، برای فرار از آن که دستش به خون کسی از خاندان پادشاهی آلوده شود، این کار را نمیکند و در عوض او را به چوپانی میسپارد تا در کوه و دشت رهایش کند. اما چوپان نیز چنین نمیکند و کوروش را نگه میدارد و همچون فرزند خود پرورش میدهد. بعدها در در جریان یک بازی کودکانه، کوروش پسر یکی از اشرافزادگان را میزند و وقتی او را برای توبیخ به دربار میبرند ولی آنجا هویت واقعی او آشکار میشود و زندگی تازهای در دربار آغاز میکند.
اما از این دست افسانهها و داستانها درباره چهرههای بزرگ تاریخ کم نیست.
وستا سرخوش کرتیس، مورخ، میگوید کوروش از کودکی صفات برجستهای داشته و از جمله وقتی با بچههای دیگر بازی میکرده، همیشه نقش حاکم یا پادشاه را به عهده میگرفته است.
در منشور معروف کوروش، او خودش پدر و پدربزرگانش را پادشاهان پارس معرفی میکند.
املی کورت، استاد تاریخ باستان خاورمیانه، تصریح میکند امروز تنها مدرکی که درباره پدر و مادر کوروش در دست است، حرفهای خود او در منشور معروفش است که میگوید منام، کوروش، پسر کمبوجیه. بر این اساس، او از خانواده سلطنتی پارس بوده است
کوروش از خانوادهای بود که برای دههها بر انشان حکومت میکردند و از مادها تبعیت میکردند. پدربزرگ مادریاش آستیاگ، پادشاه امپراتوری ماد بود. او در سال ۵۵۰ قبل از میلاد، از ضعف حاکمان ماد استفاده کرد و خواب پدربزرگ را تعبیر کرد.
نسب پدری کوروش از پادشاهی انشان بود و نسب مادریاش از پادشاهی ماد. وستا سرخوش کورتیس میگوید: کوروش بنا داشت این دو پادشاهی را به یکدیگر پیوند بزند.
ژوزف ویزهوفر، استاد تاریخ باستان در دانشگاه کیل آلمان، به این روایت تاریخی اعتماد دارد که میگوید این ابتدا آستیاگ بود که به کوروش حمله کرد اما بعد سپاه آستیاگ به او پشت کرد و به کوروش پیوست. کوروش موفق شد بدون آنکه خون زیادی ریخته شود، امپراتوری مادها را در هگمتانه یا همدان امروزی فتح کند.
کوروش در پاسارگاد، در قلب ایران امروز، پایتختی برای پادشاهیاش بنا نهاد و امپراتوری عظیمش را آغاز کرد.